Złota wolność szlachecka
No właśnie, jak to było?
Co ciekawe, "złota wolność" pojawiła się pod koniec trwania złotego wieku Polki, kiedy to była ona największym i zasobnym krajem w Europie. Polska była głównym dostawcą zboża i drewna, bydła rzeźnego i wielu innych produktów rolnych do zachodniej Europy, gdyż istniało wówczas wielkie zapotrzebanie na nie. Rozwijało się także rzemiosło i handel, wzrastała liczba i wielkość miast.
Po śmierci ostatniego z Jagiellonów na polskim tronie, Zygmunta Augusta, parlament zebrał się w celu wolnej elekcji króla. Na sejmie elekcyjnym w 1573r. spisano, tzw. artykuły henrykowskie, które
m.in. gwarantowały szlachcie utrzymanie przywilejów, określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,
nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,
nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję, umożliwiły obywatelom wolność wyznania, i in.
Artykuły zostały po spisaniu przedstawione Henrykowi Walezemu, który został wybrany na króla. Aby objąć tron, musiał je podpisać. Od tego momentu można uznać początek złotej wolności szlacheckiej.
Od 1505 obowiązywała już konstytucja Nihil Novi (nihil novi nisi commune consensu, czyli „nic nowego bez zgody ogółu). Zakazywała ona królowi wydawania ustaw bez uzyskania zgody szlachty, reprezentowanej przez senat i izbę poselską; król mógł wydawać samodzielne edykty tylko w sprawach miast królewskich, Żydów, lenn, chłopów w królewszczyznach i w sprawach górniczych. Jej podpisanie uznaje się za początek demokracji szlacheckiej.
Taka demokracja szlachecka była już częścią złotej wolności.
Ponadto szlachta posiadała mnóstwo praw i przywilei. Oto podstawowe (nie wliczając dwóch wymienionych):
- równość stanu szlacheckiego
- nietykalność osobista (neminem captivabimus nisi iure victum)
- przywilej koszycki - wolność podatkowa
- liberum veto
Istanił także jurgielt. Była to zinstytucjonalizowana forma korupcji urzędników I Rzeczypospolitej przez mocarstwa ościenne w XVIII wieku.
Jakkolwiek już w XVI wieku opłacanie polskich polityków przez inne państwa nie było niczym wyjątkowym, to pod koniec XVIII wieku wprowadzenie stałej pensji, wypłacanej przez ambasadę rosyjską stało się jednym z nieformalnych fundamentów ustrojowych Rzeczypospolitej.
Jak ujawniły dokumenty ambasady rosyjskiej, zdobyte przez Polaków w czasie insurekcji warszawskiej 1794 - najbliższe otoczenie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (nawet Adam Naruszewicz), pobierało stałą pensję od ambasadora rosyjskiego. Ten materiał dowodowy doprowadził do skazania na karę śmierci przywódców konfederacji targowickiej.
Ukrytą formą jurgieltnictwa mogła być groźba cesarzowej Katarzyny II, która w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792, zagroziła Stanisławowi Augustowi, że jeżeli ten nie zaprzestanie walki, to ona nie spłaci wielomilionowych długów osobistych króla. Król Polski wkrótce przystąpił do Targowicy.
Liberum Veto - wiadomo czym było, nie będę się rozpisywać. Warto wspomnieć jednak, że w XVII-XVIII wieku sejm zerwano 73 razy. Podział posłów zrywających sejm ze względu na pochodzenie wygląda następująco:
- 28 posłów z ziem litewskich,
- 24 posłów z ziem Rusi i Ukrainy,
- 12 posłów z ziem Wielkopolski i Mazowsza,
- 9 posłów z Małopolski.
W pierwszej połowie XVIII wieku Sejmy zrywano często, natomiast po roku 1764 liberum veto wyszło praktycznie z użycia: zasada jednomyślności nie dotyczyła bowiem sejmów skonfederowanych, posłowie zawiązywali więc konfederację na początku obrad, aby zapobiec ich zerwaniu.
I w ten sposób, złota wolność przetrwała do 1795, kiedy wiadomo co się stało.
Gracias.
