Urzędy I Rzeczypospolitej

Urzędy I Rzeczypospolitej, wg starszeństwa:

-SENATORSKIE
-CENTRALNE
-ZIEMSKIE
-DWORSKIE
-INNE

- SENATORSKIE:

w skład Senatu I RP wchodzili duchowni, czyli biskupi i arcybiskupi, wojewodowie, kasztelanowie, a także ministrowie i urzędnicy królewscy. Wszyscy poza ministrami zasiadający w Senacie to urzędnicy senatorscy ziemscy. Ministrowie nie posiadali Ziemi. Hetmani często zasiadali w Senacie nie z racji tego, iż byli ministrami (zostały utworzone później), ale dlatego że pełnili godności ziemskie. Skład Senatu ukształtował się za panowania Zygmunta I Starego.

początek XVI w. - senat liczy 87 osób a po przyłączeniu Mazowsza – 94 osoby.
1569 r. - rozszerzenie do 136 osób, ustanowienie starszeństwa, porządku zasiadania, do senatu wchodzą ministrowie,
1598 - kolejne rozszerzenie o 3 nowe województwa: wendeńskie, parnawskie i dorpackie
1635 - utworzono województwo czernihowskie,
1667 - już tylko tytularne
1768 - utworzenie województwa gnieźnieńskiego, więc zmiana porządku zasiadania

Kasztelanowie krzesłowi, siadali na krzesłach, drążkowi zaś na ławach. W 1775 zniesiono tę dyskryminację.

Teoretycznie także ministrowie koronni i litewscy byli równi, jednakże w praktyce król częściej przebywał w koronie, więc ministrowie litewscy tracili na znaczeniu.

I oto kolejność:

1. Interrex, arcybiskup gnieźnieński

2. arcybiskupi i biskupi:

arcybiskup lwowski,
biskup krakowski,
biskup kujawski,
biskup wileński na zmianę z biskupem poznańskim,
biskup płocki na zmianę z biskupem warmińskim,
biskup łucki,
biskup przemyski,
biskup miednicki (żmudzki),
biskup chełmiński,
biskup chełmski,
biskup kijowski,
biskup kamieniecki
biskup smoleński.

3. kasztelan krakowski

4. wojewodowie i wyróżnieni kasztelani:

wojewoda krakowski na zmianę z wojewodą poznańskim,
wojewoda wileński,
wojewoda sandomierski,
kasztelan wileński,
wojewoda sieradzki,
wojewoda trocki,
wojewoda kaliski,
kasztelan trocki,
wojewoda łęczycki,
starosta generalny żmudzki,
wojewoda brzeski (kujawski),
wojewoda kijowski,
wojewoda inowrocławski,
wojewoda ruski,
wojewoda wołyński,
wojewoda podolski,
wojewoda smoleński,
wojewoda lubelski,
wojewoda połocki,
wojewoda bełski,
wojewoda nowogrodzki,
wojewoda płocki,
wojewoda witebski,
wojewoda mazowiecki,
wojewoda podlaski,
wojewoda rawski,
wojewoda brzesko-litewski,
wojewoda chełmiński,
wojewoda mścisławski,
wojewoda malborski,
wojewoda bracławski,
wojewoda pomorski
wojewoda miński
wojewoda wendeński,
wojewoda parnawski
wojewoda dorpacki
wojewoda czernihowski

4. kasztelanowie "krzesłowi", więksi:

kasztelan poznański,
kasztelan sandomierski (sandomirski),
kasztelan kaliski,
kasztelan wojnicki,
kasztelan gnieźnieński,
kasztelan sieradzki,
kasztelan łęczycki,
kasztelan żmudzki,
kasztelan brzeski (kujawski, brzesko-kujawski),
kasztelan kijowski,
kasztelan inowrocławski,
kasztelan lwowski,
kasztelan wołyński,
kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski),
kasztelan smoleński,
kasztelan lubelski,
kasztelan połocki,
kasztelan bełski (bełzki),
kasztelan nowogrodzki,
kasztelan płocki,
kasztelan witebski,
kasztelan czerski,
kasztelan podlaski,
kasztelan rawski,
kasztelan brzeski (litewski, brzesko-litewski),
kasztelan chełmiński,
kasztelan mścisławski,
kasztelan elbląski,
kasztelan bracławski,
kasztelan gdański
kasztelan miński.

5. kasztelanowie "drążkowi", mniejsi:

k. inflancki;
k. czernihowski;
k. sandecki (sądecki);
k. międzyrzecki;
k. wiślicki;
k. biecki;
k. rogoziński;
k. radomski;
k. zawichostski (zawichojski);
k. lendzki (lądzki);
k. szremski (śremski);
k. żarnowski;
k. małogoski;
k. wieluński;
k. przemyski;
k. halicki;
k. sanocki;
k. chełmski;
k. dobrzyński;
k. połaniecki;
k. przementski (przemęcki);
k. krzywiński;
k. czchowski;
k. nakielski;
k. rozbirski (rospierski);
k. biechowski;
k. bydgoski;
k. brzeziński;
k. kruświcki (kruszwicki);
k. oświęcimski;
k. kamiński (kamieński);
k. spycimirski (spicymierski);
k. inowłodzki;
k. kowalski;
k. santocki;
k. sochaczewski;
k. warszawski;
k. goślicki (gostyński);
k. wiski;
k. raciązki (raciąski);
k. sierpski;
k. wyszogrodzki;
k. rypiński;
k. zakroczymski;
k. ciechanowski;
k. liwski,
k. stoński (słoński);
k. lubaczowski (lunaczowski)
k. wendeckiego (wendeńskiego)
k. dorpackiego (derpskiego)
k. parnawskiego.

kasztelanowie konarscy (koniuszy):

k. konarski sieradzki,
k. k. łęczycki
k. k. inowłocławski.

6. ministrowie i urzędnicy królewscy:

marszałek wielki koronny,
marszałek wielki litewski,
kanclerz wielki koronny,
kanclerz wielki litewski,
podkanclerzy koronny,
podkanclerzy litewski,
podskarbi wielki koronny,
podskarbi wielki litewski,
marszałek nadworny koronny,
marszałek nadworny litewski

-URZĘDY CENTRALNE

7. Wyżej są one wymienione. Dalej w kolejności:

hetman wielki koronny
hetman wielki litewski
hetman polny koronny,
hetman polny litewski
podskarbi nadworny koronny
podskarbi nadworny litewski.

Hetmani weszli do senatu w 1768, podskarbi w 1775. Nie wchodzili zaś do senatu:

sekretarz wielki koronny,
sekretarz wielki litewski
referendarz koronny,
referendarz litewski
instygator królewski
pisarz wielki koronny,
pisarz wielki litewski
kustosz koronny,
skarbny
generał poczmistrz
marszałek sejmu
wielkorządca krakowsko-sandomierski
żupnik

-URZĘDY ZIEMSKIE:

Wojewodowie i kasztelanowie to urzędy ziemskie, z których wchodziło się do senatu wymienieni są wyżej. Urzędy Ziemskie w I Rzeczypospolitej wywodziły się z urzędów książęcych z czasów rozbicia dzielnicowego. Porządek starszeństwa poniższych urzędów precyzuje konstytucja z 1611 roku. Urzędy ziemskie dzieliły się na dygnitatrskie (łac. dignitates) i officia. Dygnitarzami byli: wojewoda, kasztelan, podkomorzy i sędzia ziemski. Officia to urzędy: stolnika, podstolego, cześnika, podczaszego, łowczego, miecznika, chorążego i wojskiego. Spis poniżej.

8. Korona:

podkomorzy
starosta grodowy
chorąży
sędzia ziemski
stolnik
podczaszy
podsędek
podstoli
cześnik
łowczy
wojski większy
pisarz ziemski
miecznik
wojski mniejszy

9. Litwa:

ciwun
marszałek ziemski
podkomorzy
starosta grodowy
chorąży
sędzia ziemski
wojski większy
stolnik
podstoli
pisarz ziemski
podwojewodzi albo podstarości
sędzia grodzki
pisarz grodzki
podczaszy
cześnik
horodniczy
skarbnik
łowczy
miecznik
koniuszy
oboźny
strażnik
krajczy
leśniczy
mostowniczy
budowniczy

-URZĘDY DWORSKIE

w I Rzeczypospolitej zespół urzędów odpowiedzialnych za sprawne funkcjonowanie dworu monarchy.

10. urzędy nadworne, związane bezpośrednio z obsługą monarchy

urzędy stołu królewskiego
kuchmistrz
stolnik wielki koronny
stolnik wielki litewski
podczaszy
krajczy
podstoli
cześnik

urzędy reprezentujące majestat monarszy
chorąży wielki koronny
chorąży wielki litewski
miecznik wielki koronny
miecznik wielki litewski
koniuszy wielki koronny
koniuszy wielki litewski
łowczy wielki koronny
łowczy wielki litewski

urzędy dworu
marszałek nadworny
podkomorzy nadworny
łożniczy
szambelan
prywatny sekretarz króla
sekretarz królewski
kapelan
szafarz
śpiżarny
piwniczy
woźniczy
pułkownik rot dworskich
kapitan gwardi królewskiej
ochmistrz
ochmistrzyni

--- dalej były też ---

-Urzędy wojskowe
-Urzędy grodzkie
-Urzędy sądowe
-Urzędy miejskie
-Urzędy wiejskie

I. ZASADA INCOMPATIBILITAS

W I Rzeczypospolitej zasada incompatibilitas miała szczególnie na celu zapobiegać skupianiu w jednym ręku dwóch lub kilku intratnych urzędów np. nie wolno było piastować urzędu kanclerza będąc starostą, wojewodą lub kasztelanem. W praktyce zakaz taki jednak był często omijany. Nieprzestrzeganie tej zasady było częstą przyczyną sporów i zadrażnień między szlachtą, królem oraz dygnitarzami kumulującymi owe urzędy.

Postanowienia o incompatibilitas w I Rzeczypospolitej:

Łączenie urzędu ziemskiego z urzędem starosty 1422
Łączenie dwóch urzędów ziemskich
Łączenie urzędu wojewody z urzędem starosty 1454
Łączenie urzędu kanclerza z urzędem starosty albo wojewody albo kasztelana albo biskupa jednej z większych diecezji (gnieźnieńska, krakowska, warmińska, płocka, kujawska - dla kanclerzy wywodzących się z duchowieństwa)
Łączenie urzędu wojewody lub kasztelana z urzędem starosty 1538
Łączenie dwóch starostw grodowych 1562-1563

II. SKARBIEC KORONNY

Opiekę nad nim sprawował podskarbi wielki koronny. Klucze do drzwi tej instytucji miało sześciu dygnitarzy państwowych (senatorów), kasztelanowie: krakowski, poznański, wileński, sandomierski, kaliski i trocki. Do skarbca można było wejść tylko za ich zgodą lub w ich obecności. Dodatkowo jeszcze wymagana była w tym celu odpowiednia uchwała sejmowa.

cdn.